Japońska ceremonia herbaciana
Ceremonia Herbaty chanoyu (jap. 茶の湯)
Ceremonia herbaty, czyli chanoyu (z jap. "wrzątek na herbatę"), jest bogatą, całościową kulturą, jaka została wytworzona i trwa w Japonii do dziś. Tak naprawdę nie jest to ceremonia, lecz droga, droga herbaty — chado lub sado, gdyż tak jest nazywana po japońsku.
Historia
Prawdziwy początek rozpowszechnienia herbaty przypada na XII w., kiedy nowe nasiona herbaty przywiózł z Chin Eisai - wybitny mnich i założyciel zenistycznej szkoły rinzai w Japonii. Pierwsze plantacje herbaty powstały w świątyni Kōzanji w Kioto, a następnie zostały przeniesione do pobliskiej miejscowości Uji, gdzie do dziś uprawiana jest herbata najlepszej jakości.
Ceremonia herbaciana narodziła się w epoce Muromachi (XIV-XVI wiek). Osobami, które najbardziej przyczyniły się do jej powstania byli: panujący w owych czasach siogun Ashikaga Yoshimitsu oraz niedoszły mnich buddyjski Murata Mokichi (zwany później Murata Shukō). Ashikaga Yoshimitsu był znawcą sztuki i kolekcjonerem chińskich przedmiotów. W jego kolekcji znajdowały się imbryki, czarki, pudełeczka. Często pokazywał je swoim gościom. Takim prezentacjom towarzyszył konkurs rozpoznawania herbaty podanej w naczyniach z kolekcji. Z kolei Murata był uczniem klasztoru buddyjskiego. Został jednak z niego usunięty za lenistwo. Udał się więc do innego klasztoru, jednak i tam mu się nie wiodło, gdyż nie mógł opanować senności. Zaczął więc pijać herbatę. Coraz częściej zapraszał na herbatę przyjaciół, a samo podawanie napoju z czasem przerodziło się w ceremoniał. Usłyszawszy o tym, siogun sprowadził Muratę na dwór i w ten sposób ceremonia zaczęła się rozwijać i rozpowszechniać.
Po Muracie było wielu mistrzów ceremonii herbacianej, którzy przyczynili się do obecnego kształtu ceremonii. Najwybitniejszym z nich był XVI-wieczny mistrz Sen no Rikyū (1522-1591)
Uważany jest on za najważniejszego twórcę i patriarchę japońskiej Drogi Herbaty. Przejął on od swoich nauczycieli i nadał pełny kształt sposobowi przyrządzania i picia herbaty w duchu wabi - wyciszenia i surowej prostoty. Od niego wywodzą się w bezpośredniej linii trzy główne rody praktykujące do dziś Drogę Herbaty: Ura-Senke, Omote-Senke oraz Mushanokoji-Senke.
Tradycyjna ceremonia herbaciana
Ceremonia herbaciana ma bardzo podniosły i uroczysty charakter, w trakcie jej trwania pije się sproszkowaną zieloną herbatę (matcha).
Odbywa się w pawilonie herbacianym, usytuowanym w ogrodzie. Miejsce i atmosfera mają sprawiać wrażenie iluzorycznego świata i symbolizują oderwanie się od świata zewnętrznego i codziennych spraw.
Prowadzący ceremonię - mistrz herbaty, chajin – czyli dosłownie człowiek herbaty, postępuje zgodnie z duchem drogi herbaty nie tylko w pokoju herbacianym, lecz i w całym życiu. Przybywających gospodarz wita ukłonem przy furtce. Goście wchodzą do ogrodu i tu spacerują, podziwiając rośliny i kamienne kompozycje. Wszyscy spotykają się przy ogrodowej ławeczce, po to, aby wybrać "pierwszego gościa" (shōkyaku). Jest to ta osoba spośród zaproszonych, która uchodzi za najbardziej szanowaną i obeznaną z etykietą chakai. Jej rolą będzie wraz z gospodarzem zadbanie o atmosferę spotkania oraz służenie przykładem.
Goście przed przejściem do pawilonu na dłuższą chwilę zatrzymują się przy źródełku, gdzie każdy uczestnik chanoyu za pomocą drewnianego czerpaka nabiera wody i myje nią ręce oraz płucze usta. Czynność ta musi być pełna skupienia, wszyscy w symboliczny sposób oczyszczają ciało i ducha. Do pawilonu wchodzi się przez nieduży otwór, zwany nijiri-guchi. Ma on wymiary 80 x 70 cm, więc każdy wchodzący musi kucnąć i niemal się wczołgać do środka. Wejście to symbolizuje równość wszystkich uczestników ceremonii. W dawnych czasach samuraj musiał pozostawić na zewnątrz swoją broń, aby także w ten sposób ukazać swoją równość z chłopem, czy innym uczestnikiem ceremonii.
Po wejściu do pawilonu goście zbliżają się do tokonoma – specjalnej wnęki, przeznaczonej do eksponowania przedmiotów. Wisi w niej zwój z wykaligrafowaną sentencją zen, nawiązującą do ceremonii lub pory roku. Goście oglądają zwój i zajmują miejsca (siadają na podłodze) wokół paleniska. Pokój, w którym przebywają (chashitsu) ma wielkość 2–4 tatami i jest urządzony według zasady wabi (ubóstwo, prostota) i sabi (powściągliwość, wygaszone kolory, nieregularność kształtów, prostota). W pomieszczeniu nie ma mebli i zbędnych przedmiotów, aby nic nie rozpraszało uwagi uczestników ceremonii.
Kiedy wchodzi gospodarz, gość honorowy dziękuje mu za zaproszenie i za przygotowanie ceremonii. Potem rozpoczyna się rozmowa na temat czarek do herbaty i wiszącego we wnęce zwoju. Poruszane są tylko tematy związane z ceremonią, gdyż poruszanie innych, zwłaszcza związanych z pracą i polityką, uważane jest za brak taktu. Goście częstowani są lekkim posiłkiem, na który składają się ryż, zupa, ryba i warzywa. Do posiłku może być podana sake.
Po tej przekąsce goście wychodzą do ogrodu, natomiast gospodarz przygotowuje się do podania herbaty. Kiedy goście wracają, wystrój tokonoma jest już inny. Widnieje tam na przykład pojedynczy kwiat w prostym wazonie. Uczestnicy ceremonii oglądają go, po czym znów zasiadają wokół paleniska.
Gospodarz zagotowuje wodę na herbatę w naczyniu zwanym cha-gama, przeciera miseczki i bambusową łyżeczką wsypuje sproszkowaną herbatę (3 łyżeczki na osobę). Potem zalewa herbatę wodą i roztrzepuje ją specjalnym bambusowym przyrządem chashaku. Kiedy herbata jest dobrze wymieszana, gospodarz podaje ją gościom. Tę gęstą herbatę (koicha), wszyscy piją z jednego naczynia. Potem zaś, każdemu w osobnej czarce, podawana jest herbata usucha. Herbatę można pić głośno, gdyż nie jest to (jak w krajach europejskich) przejawem złych manier.
Na koniec ceremonii gość honorowy ponownie dziękuje gospodarzowi za przygotowanie ceremonii.
Ceremonia herbaciana jest wyjątkowym przeżyciem. Jej specyficzną cechą jest to, że każda jest inna i nie sposób żadnej powtórzyć. Na cały wzniosły nastrój tego wydarzenia składają się piękno ogrodu, przedmioty umieszczone w tokonoma, pora roku, rozmowa oraz cały nastrój, stwarzany przez uczestników. Zarówno goście jak i gospodarz starają się wykonywać wszystkie czynności z odpowiednią gracją i lekkością. Każdy ruch jest starannie dopracowany, zaś rozmowa jest płynna, lekka i spontaniczna, jednak wyważona.
Bibliografia:
Sen Soshitsu, O duchu herbaty. Poznań 2007, Jeżeli P To Q Wydawnictwo. (pol.)
Anna Zalewska, Droga herbaty, w: Wiedza i Życie 2006/9
